Falkowa (Nowy Sącz)

---

Historia

Nazwa osiedla wiąże się z imieniem Chwalimir lub Chwalisław, które w skrócie mogło przybierać formy takie jak Chwałko czy Chwałek. W dialekcie małopolskim imię to mogło być także przedstawiane jako Fałko, Falko, Fałek lub Falek. Alternatywnie, istnieje możliwość, że nazwa wywodzi się od niemieckiego słowa Falk lub Falko, oznaczającego sokół.

Pierwsze pisemne wzmianki o wsi szacowane są na lata 1320 i 1392, kiedy to Falkowa była częścią wójtostwa Mystków. Wójtostwo to zostało w 1427 roku kupione przez króla Władysława II Jagiełłę od Mikołaja Strelicza, który zainwestował w tym celu znaczne 2000 grzywien srebra.

W okresie Autonomii Galicyjskiej osiedle stanowiło niezależną gminę. W 1829 roku Ignacy Brunicki zakupił od zaborcy austriackiego cieniawski dwór oraz sąsiadujące z nim gminy, w tym Falkową, Ptaszkową, Jamnicę, Mystków, Mszalnicę, Królową Polską, Kunów i Kamionkę Małą. Cena zakupu wyniosła 20 045 złotych reńskich, co pokazuje, że zainteresowanie tym majątkiem było ograniczone, ponieważ kwota wywoławcza zwiększyła się jedynie o 673 zł.

1 sierpnia 1934 roku powstała gmina zbiorowa Nowy Sącz, która objęła pojedyncze wiejskie gminy, między innymi Falkową. 1 lipca 1951 roku Falkowa została włączona w obręb Nowego Sącza. Po raz kolejny wyłączono ją 1 stycznia 1969 roku, przyłączając do gromady Nowy Sącz. Od 1973 roku osiedle znów wchodziło w skład gminy Nowy Sącz, aż do 2 lutego 1977 roku, kiedy gmina zbiorowa została rozwiązana, a jej obszar podzielono pomiędzy gminę Chełmiec oraz miasto Nowy Sącz, co spowodowało, że Falkowa po raz drugi stała się częścią Nowego Sącza.

W latach 1950–1952, w jednym z gospodarstw rolnych w Falkowej, przekazano część gruntów na rzecz szpitala miejskiego w Nowym Sączu. Dzięki temu szpital miał zapewnione stałe zaopatrzenie w świeże owoce oraz jarzyny, a w pewnym stopniu także w mięso, przy współpracy z innymi gospodarstwami w Dąbrówce i Nowym Sączu.

W 1987 roku na terenie Falkowej zbudowano wyciąg narciarski, który niestety nie przetrwał próby czasu. W czasie kolonizacji józefińskiej, na przełomie XVIII wieku, również w Falkowej osiedli się niemieccy przesiedleńcy, przybywający z Austrii i Prus.

Kaplica pw. św. Antoniego

Na osiedlu Falkowa można natknąć się na kaplicę rzymskokatolicką poświęconą św. Antoniemu. Budowa obecnego kościółka rozpoczęła się 29 września 1990 roku, nieopodal istniejącej drewnianej kapliczki, która pamięta czasy sprzed II Wojny Światowej. Od zakończenia budowy w 1993 roku, a także po poświęceniu świątyni przez Ks. Bp. Józefa Gucwę 19 czerwca 1994 roku, kaplica stanowi ważny punkt dla mieszkańców.

Architektem odpowiedzialnym za projekt budynku jest inż. Paweł Dygoń. Powierzchnia kaplicy, nie włączając zakrystii, wynosi 220 metrów kwadratowych. Budynek jest murowany, jednonawowy, z drobnymi wnękami po obu stronach. W lewej wnęce umiejscowiono ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, podczas gdy prawa wnęka prowadzi do bocznego wejścia do kościoła. Ponadto, z prawej strony znajduje się zakrystia. Dach budynku wykonany jest z blachy ocynkowanej.

W podpiwniczeniu, obok części kultowej, zaaranżowano dwie sale katechetyczne z sanitariatami, kuchnię, kotłownię oraz magazyn. Uwagę przyciągają także unikalne stacje Drogi Krzyżowej, stworzone przez uznaną sądecką artystkę Marii Ritter, które zostały odrestaurowane w 2015 roku. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Antoniego z Padwy, a nad nim wznosi się drewniany krzyż, otoczony figurami Maryi oraz św. Jana Apostoła. W kaplicy można również dostrzec kopię obrazu Jezusa Miłosiernego oraz figurę św. Antoniego.

Kaplica funkcjonuje jako kościół rektoralny Bazyliki św. Małgorzaty. Opiekunem kaplicy od sierpnia 2016 roku jest ks. Kazimierz Dudzik, który przejął tę rolę po ks. Ryszardzie Kudroniu, pełniącym tę posługę przez dwadzieścia lat. W dniu 17 czerwca 2018 roku do kaplicy wprowadzono relikwie św. Antoniego z Padwy, które są relikwiami I stopnia, pozyskanymi bezpośrednio z ciała świętego.

Historia kultu religijnego w Lasku Falkowskim sięga lat dwudziestolecia międzywojennego. Około roku 1930 władze miasta zainwestowały w budowę kolonii dla dzieci, które przyjeżdżały na wakacje. Tuż obok powstała niewielka kapliczka, w której kapłan odprawiał liturgie dla dzieci oraz personelu. W trakcie II Wojny Światowej niemieckie siły zniszczyły budynki, pozostawiając jedynie kapliczkę, w której zrodził się kult św. Antoniego. To właśnie tam miejscowi wierni spotykali się na nabożeństwach, a szczególnie w czasie nabożeństw majowych i październikowych.

W roku 1961 religię usunięto ze szkół, a nauczenie religii dla dzieci z miejscowej podstawówki prowadził ks. Bogusław Zawiślak. Postanowił on w niedziele odprawiać Mszę św. przy kapliczce, która tak szybko zyskiwała na popularności, że jej rozbudowa stała się koniecznością. Z czasem, przy wsparciu ks. Prałata Stanisława Lisowskiego, wybudowano sale katechetyczne oraz kaplicę, która pełni funkcję sakralną do dziś. Co prawda, historyczna kapliczka uległa zniszczeniu, lecz dla upamiętnienia tego daru, postawiono pomnik z figurą św. Antoniego z Padwy.

Na skwerku obok kaplicy pw. św. Antoniego znajdują się również głazy, które upamiętniają zbrodnię katyńską oraz katastrofę smoleńską.

Szkoła

Na Falkowej mieści się Szkoła Podstawowa nr 11 im.Juliana Tuwima, która ma bogatą historię sięgającą 1909 roku. Jej założycielem był Józef Smolucha, który zorganizował jednoklasową szkołę dla 40 dzieci w początkowym okresie jej funkcjonowania. Po wybuchu I Wojny Światowej nauka została wstrzymana z uwagi na mobilizację nauczyciela. Do działalności edukacyjnej szkoła powróciła w 1918 roku, a język niemiecki usunięto po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. W 1919 roku p. Smołuchę zastąpiła Honorata Ptaczyńska, która uczyła 76 uczniów bez wsparcia innych nauczycieli. W 1923 roku Aleksandra Jankowska przejęła obowiązki nauczyciela.

W okresie międzywojennym szkoła była nie tylko miejscem edukacji, ale też ośrodkiem kultury, gdzie szczególną uwagę zwracano na wychowanie patriotyczne. Uroczystości związane z imieninami Marszałka Józefa Piłsudskiego i Prezydenta Ignacego Mościckiego oraz świętem 3 Maja były obchodzone w sposób szczególny. Niestety, II wojna światowa opóźniła rozpoczęcie roku szkolnego o 2 miesiące, a szkoła w czasie wojny prowadziła akcje dożywiania dzieci i potrzebujących. Po wojnie, w 1946 roku, kierownictwo objął Melchior Makulak oraz drugi nauczyciel, Stefan Nosal.

W 1949 roku, w ramach walki z analfabetyzmem, w szkole zorganizowano kursy czytania i pisania. W 1953 roku Stanisław Radzik został drugim nauczycielem, a później Stanisława Czerwińska została kierownikiem szkoły. W 1957 roku elektryfikacja wsi, w której mieściła się szkoła, umożliwiła wprowadzenie nowych technologii edukacyjnych, w tym projekcji filmów oświatowych. Przerwany przez deszczowy sezon 1960 rok spowodował zniszczenia w budynku, a Społeczny Komitet Budowy Szkoły, na czele którego stał Edward Czerwiński, dążył do budowy nowego obiektu.

Budowa nowej szkoły zaczęła się w 1967 roku, a 2 września 1968 roku odbyło się otwarcie nowej siedziby, co zmieniło oblicze Szkoły Podstawowej Nr 11 w Nowym Sączu. W 1971 roku Kunów został przyłączony do obwodu szkoły, a w placówce rozwijały się różnorodne koła zainteresowań, w tym harcerstwo pod przewodnictwem Danuty Wczesny. Uczniowie mieli zaszczyt spotykać się z wybitnymi postaciami kultury, takimi jak Wanda Różkiewska (1974), Tadeusz Śliwiak (1975), a także Ludwik Jerzy Kern (1979).

W 1981 roku dyrektorką zostałą Barbara Kurp i to był czas pełen wyzwań z powodu strajków i protestów społecznych. Stan wojenny ogłoszono 13 grudnia 1981 roku, co spowodowało zawieszenie nauki. Po wznawianiu zajęć w styczniu 1982 roku, nastąpiły zmiany w zarządzeniu szkoły. W 1983 roku dyrektorką została Barbara Wójcik, a potrzebny był również remont budynku. W 1984 roku harcerze posadzili 40 róż dla upamiętnienia 40-lecia PRL, a działania na rzecz szkoły prowadził komitet kierowany przez Andrzeja Czerwińskiego.

W latach osiemdziesiątych ogromne znaczenie miała edukacja ekologiczna, a w 1988 roku Anna Nikel zainicjowała powstanie ogrodu botanicznego przy szkole. Pod przewodnictwem Marty Plata kontynuowano również działalność turystyczną, organizując m.in. Rajd Świętokrzyski (1991), który zakończył się spotkaniem z Ojcem Świętym w Kielcach.

Rok 1992 był czasem uświetniającym 700-lecie Nowego Sącza. Uczniowie uczestniczyli w marszu historycznym oraz w konkursach, a Czesława Kasowska-Salamon została nową dyrektorką. W tym okresie szkoła przystąpiła do Nowosądeckiej Ligi Szkół Promujących Zdrowie. W 1994 roku, pod nadzorem pani dyrektor, w budynku zainstalowano centralne ogrzewanie. Rozbudowa szkoły została rozpoczęta w 1996 roku, a w 1997 roku zorganizowano I Szkolny Rajd Górski, który ma miejsce w kalendarzu imprez szkolnych do dziś.

Obchody 30-lecia szkoły 12 listopada 1997 roku były ważnym wydarzeniem, w którym uczestniczyli przedstawiciele miasta, tacy jak Leszek Zegzda, Janina Gołciej oraz wielu innych. W latach 1999/2000, w związku z reformą oświaty, powstał nowy skład dydaktyczny i zespół „Kolorowe Nutki” promował współpracę międzynarodową, np. podczas koncertu w Preszowie. Podjęto wiele akcji, takich jak Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy.

W roku szkolnym 2000/2001 zorganizowano I Międzyszkolny Konkurs Inscenizacji Utworów Juliana Tuwima. Uczniowie brali także udział w konferencjach poświęconych zdrowiu. W 2002 roku zorganizowano uroczystość poświęcenia sztandaru, a w 2003 roku dyrektorem została Alicja Wąsowicz. Rok ten był wyzwaniem ze względu na zniszczenia budynku, ale dzięki zaangażowaniu w rychłe przeprowadzenie remontu, dzieci mogły szybko wrócić do nauki. Po wielu staraniach w czerwcu 2003 roku, szkoła uzyskała Certyfikat Szkół Promujących Zdrowie, a od 2009 roku dyrektoruje ją Marta Plata, przynosząc szereg sukcesów w różnych obszarach edukacyjnych, wciąż kontynuując rozwój w zakresie ekologii oraz zdrowego stylu życia.

Skansen

Na obszarze osiedla Falkowa znajdziemy niezwykle interesujący Sądecki Park Etnograficzny, który został otwarty dla zwiedzających w 1975 roku. To nie tylko największe muzeum skansenowskie w Małopolsce, ale również wyjątkowe miejsce, gdzie można poznać architekturę drewnianą oraz tradycje kulturowe lokalnych grup etnograficznych, takich jak Lachowie, Pogórzanie i Górale Sądeccy, a także grup etnicznych, w tym Łemków, Niemców oraz Cyganów.

Na imponującej powierzchni 20 ha znajduje się wiele interesujących obiektów, takich jak:

• zagrody chłopskie,
• dwór szlachecki z XVII wieku, który zachwyca unikalną polichromią w swoich wnętrzach,
• folwark dworski,
• osiemnastowieczne świątynie, w tym kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka oraz kościół protestancki.

W jednym z sektorów skansenu odtworzono również zabudowę niemieckich kolonistów z Gołkowic Dolnych, a w malowniczym zakątku lasu umiejscowione jest niewielkie osiedle cygańskie. Ekspozycja skansenu dostarcza zwiedzającym wgląd w chronologiczne, majątkowe oraz społeczne zróżnicowanie kultury ludowej regionu, wzbogacając tę wiedzę poprzez tematyczne wystawy etnograficzne, takie jak „Izba weselna” oraz „Maziarstwo łemkowskie”.

Naturalny charakter otoczenia zagród, wspólnie z dbałością o kompozycję zieleni, sprawia, że miejsce to jest jeszcze bardziej atrakcyjne. Jednym z najnowszych dodatków jest Miasteczko Galicyjskie, które oferuje rekonstrukcję niewielkiego placu rynkowego, ratusza, karczmy, remizy strażackiej oraz domów mieszczańskich. W tym miejscu można również skorzystać z pokoi gościnnych oraz sal do organizacji konferencji.

W skansenie organizowane są regularne oraz okazjonalne prezentacje dawnych wiejskich rzemiosł, kulinariów regionalnych i warsztatów rękodzielniczych. Lato to czas licznych, plenerowych imprez folklorystycznych, z których najbardziej popularne to “Odwiedziny u pradziadków na wsi”, “Odpust na św.św. Piotra i Pawła”, “Wesela sądeckie” oraz “Dożynki”.

Nie bez znaczenia są starania, by Sądecki Park Etnograficzny wiernie oddawał krajobraz dawnej wsi sądeckiej. Otoczenie każdej zagrody jest ściśle zgodne z miejscowymi tradycjami. Można spotkać tutaj ogródki kwiatowe, ziołowe, warzywniki oraz sady, a także odpowiednio dobraną zieleń. Oprócz studni i poideł, wchodząc w to miejsce, w oczy rzucają się starożytne płoty oraz kapliczki i krzyże przydrożne.

Inicjatorką Sądeckiego Parku Etnograficznego w końcu lat sześćdziesiątych była dr Hanna Pieńkowska, ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków w Krakowie. W zakresie projektowania parkowych założeń, mgr inż. Wojciech Szczygieł odpowiadał za część architektoniczną, podczas gdy mgr Tadeusz Szczepanek zajmował się częścią etnograficzną. Koncepcję ochoczo rozwijała mgr Maria Brylak-Załuska, a realizacją skansenu zajął się mgr inż. arch. Zygmunt Lewczuk, który był długoletnim kierownikiem skansenu oraz późniejszym opiekunem w wyniku piastowania funkcji wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Budowa tego niezwykłego miejsca rozpoczęła się w 1969 roku, a zwiedzający mogli zacząć korzystać z atrakcji już w 1975 roku.

Lasek Falkowski

Las Falkowski to niezwykłe miejsce, które znajduje się na wysokim grzbiecie Falkowej, w części miasta, gdzie wierzchołek osiąga wysokość 380 m n.p.m., co oznacza, że wznosi się 80 metrów ponad dno pobliskich dolin Kamienicy oraz Łubinki.

Główną budowlę tego grzbietu tworzą grubo-ławicowe piaskowce oraz łupki. Jest to obszar, który oferuje wyjątkowe walory przyrodnicze. Na terenie lasku znajduje się ścieżka dydaktyczna, która w znacznym stopniu prowadzi przez pofałdowany teren, pełen zagłębień i wypukłości, a także obszary lokalnie podmokłe, będące pozostałością po rozległym osuwisku.

Ten teren znajduje się w klimacie umiarkowanie ciepłym, co czyni go jedną z najcieplejszych części polskich Karpatach. Występują tu różnorodne zespoły roślinne, które zostały w dużej mierze przekształcone przez działalność człowieka. Można spotkać mieszaną borówkę z dębami, świerkami i brzózkami, a także fragmenty lasu dębowo-grabowego.

W lasku uwagę zwracają unikatowe zbiorowiska roślinne, z których jednym jest dzika forma klonu. Osoby odwiedzające to miejsce mogą również natknąć się na stanowiska chronionego bluszczu pospolitego oraz mchu torfowca. Pomimo silnych wpływów antropogenicznych, obszar ten obfituje w bogatą faunę, zarówno bezkręgowców, jak i kręgowców.

Ścieżka dydaktyczna „Lasek Falkowski” ma długość około 1 kilometra i składa się z 9 przystanków, które przybliżają odwiedzającym bogactwo przyrody tego miejsca. Rozpoczyna się ona przy okazałej lipie – pomniku przyrody, która posiada charakterystyczną narośl, przypominającą głowę dzika, co stało się symbolem tej ścieżki.

Dodatkowo, w pobliżu wierzchowiny lasku można znaleźć pozostałości po dawnych obiektach sportowych, jak skocznia narciarska czy tor saneczkowy, co dodaje historycznego kontekstu temu malowniczemu obszarowi.

Skałki nad Kamienicą

„Na Falkowej można znaleźć fascynujące skałki piaskowca, które stanowią doskonały przykład przyrody nieożywionej w tym regionie. To wyjątkowe miejsce sprzyja zarówno wspinaczce, jak i rekreacyjnym zajęciom, a jego lokalizacja między ul. Falkowską a ul. Wrzosową, zakończeniem ul. Jamnickiej oraz rzeką Kamienicą, sprawia, że jest ono łatwo dostępne dla miłośników aktywnego spędzania czasu.

W obrębie tego kompleksu wyznaczono trasy wspinaczkowe na dwóch głównych skałach: Cyplu o wysokości około 12 m oraz Ówce, która mierzy około 8 m. Oferują one 6 dróg oraz 2 zróżnicowane warianty, co czyni je interesującym miejscem zarówno dla początkujących, jak i zaawansowanych wspinaczy.

W pobliżu szczytu tych skał znajduje się grób dwóch braci, Władysława (1912-1944) oraz Kazimierza (1918-1944) Świerczków, którzy byli kurierami sądeckimi. Obaj bracia byli zaangażowani w ruch oporu na Sądecczyźnie i aktywnie uczestniczyli w działaniach dywersyjno-wywiadowczych w ramach PPS-u, kierowanego przez Franciszka Krzyżaka. Przeprowadzali liczne akcje sabotażowe, a także pomagali w nielegalnym przerzucaniu osób narodowości żydowskiej przez południową granicę.

Ich tragiczna historia zakończyła się 31 maja 1944 roku, kiedy to zostali zaskoczeni przez niemiecki patrol w lesie pomiędzy Kunowem a Falkową. Według niektórych relacji, zostali oni zauważeni z pobliskiego Gorzkowa i tam zastrzeleni, co ukazuje dramatyczne losy działaczy ruchu oporu w tamtych burzliwych czasach.

Rodzinny Ogród Działkowy „Falkowa”

Rodzinny Ogród Działkowy „Falkowa” zlokalizowany jest przy ulicy Botanicznej, w pobliżu Lasku Falkowskiego. Jego historia sięga lat 80., a obecnie obejmuje 309 działek podzielonych na 5 sektorów. To największy tego typu ogród w Nowym Sączu.

Wszystkie działki ogrodu są dobrze wyposażone w kluczową infrastrukturę, w tym:

• sieć energetyczną,
• instalację wodną,
• ogrodzenia sektorowe,
• drogę dojazdową,
• segregowane stanowisko na odpady i nieczystości.

Rodzinny Ogród Działkowy „Falkowa” stanowi ważny element tkanki miejskiej, którego funkcje wykraczają poza typowe uprawy. Oferuje on możliwości rekreacyjne i wypoczynkowe dla rodzin w różnym wieku, a także pełni rolę malowniczego miejsca spacerowego w okolicy Lasku Falkowskiego. ROD jest także częścią „zielonych płuc” Nowego Sącza, co podkreśla jego wartość ekologiczną i estetyczną.

---

Oceń: Falkowa (Nowy Sącz)

---