Zawada (Nowy Sącz)


Zawada, osiedle położone w południowej części Nowego Sącza, to miejsce o bogatej historii i ciekawych sąsiedztwie. To osiedle graniczy z innymi osiedlami, takimi jak Nawojowska, Gorzków, Falkowa, Poręba Mała, oraz z osiedlami Kaduk, Popardowa, Nawojowa i Jamnica.

Wieś Zawada ma średniowieczny rodowód i została lokowana w czasach panowania Kazimierza III Wielkiego na prawie magdeburskim, zwanym również prawem niemieckim, na 21 łanach podgórskich, gdzie 1 łan równał się 48 morgom. W dokumentach z tamtego okresu, wieś często była wspominana w kontekście Nawojówki, która wówczas była samodzielną wsią, a od XIX wieku stała się przysiółkiem Zawady.

W zachodniej części osiedla, na przełomie XVIII wieku, rozwinął się kolejny przysiółek o nazwie Brzeziny, co również świadczy o historycznym znaczeniu oraz dynamice rozwoju tej lokalizacji. Zawada, zatem, łączy w sobie interesującą historię oraz atrakcje związane z okolicznymi osiedlami.

Etymologia nazwy

Nazwa osiedla Zawada jest ściśle powiązana z lokalnymi tradycjami i przekazami. Uważa się, że wyraz ten wywodzi się od „zawady”, co w kontekście historycznym oznacza przeszkodę terenową. Przykładem takiej przeszkody miał być szlaban, który oddzielał wieś Zawada od sąsiedniej Nawojowej, co jest zgodne z miejscowymi opowieściami. Istnieje jednak także teoria, że nazwa może być pochodną wyrażenia „Za wodą”. Inna hipoteza wskazuje, że jej źródłem mogła być gospoda, która istniała w tej okolicy.

Wielu badaczy oraz historyków zauważa, że Zawada może odnosić się do miejsca, które miało stanowić przeszkodę (zawadę) dla ewentualnego wroga, ze względu na obecność zasieków lub umocnień. Jednakże, ta interpretacja została zakwestionowana w kontekście nowoczesnych badań archeologicznych. Andrzej Żaki, renomowany archeolog, prowadzący wykopaliska na terenie Sądecczyzny, nie odnotował żadnych dowodów na istnienie fortyfikacji w okolicach Zawady.

Zgodnie z opracowaniem Eugeniusza Pawłowskiego zatytułowanym „Nazwy miejscowości Sądecczyzny”, Zawada należy do kategorii nazw kulturowo–żartobliwych. Dodatkowo, sugeruje się, że nazwa ta nawiązuje do karczmy, która działała w tym rejonie i mogła być postrzegana jako przeszkoda dla podróżujących. Ponadto, Zawada leży wzdłuż byłego szlaku handlowego prowadzącego z Bardejowa, przez Tylicz, w dolinę Kamienicy Nawojowskiej, aż do Nowego Sącza.

Stanowi ona ostatnią wieś przed dotarciem do największego miasta w regionie, co może sugerować, że Zawada mogła powodować pewne trudności w dojeździe do Nowego Sącza od strony południowo-wschodniej.

Najdawniejsze dzieje

W 1389 roku odnotowano pierwsze informacje o Zwadzie oraz Nawojówce. Mikołaj Omelto, sędzia ziemi sądeckiej, dokonał zakupu wsi od Mikołaja z Czarnocina.

Ród Omletów osiedlił się na stałe w Zwadzie, a z biegiem czasu zaczął przyjmować nazwisko Zawadzkich, nawiązując do nazwy miejscowości.

W 1470 roku Zawadę dziedziczyli Mikołaj oraz Piotr Zawadzcy z rodu Starych Koni. W tym czasie we wsi istniał folwark o dużych łanach oraz dziewiątka łanów kmiecych, jednakże brakowało karczm oraz zagród. Zyski z dziesięcin z folwarku wpływały na konto kościoła parafialnego.

Właściciele Zawady, czyli szlachta Zawadzka, utrzymywali swoje posiadłości aż do końca XVII wieku. Następnie, w 1748 roku, Bernardyn Stadnicki, syn Michała Stadnickiego oraz Justyny Gostkowskiej, stał się właścicielem Zawady, Nawojówki oraz Poręby Górnej i Dolnej. Stało się to dzięki przywilejowi nadanemu przez króla Augusta III Sasa.

Na koniec XVIII wieku wieś, prawdopodobnie, została sprzedana w licytacji. Dnia 16 czerwca 1796 roku, Józef Makulski sprzedał dobra Zawada i Nawojówka Michałowi Kowalskiemu. W dniu 1 maja 1803 roku, Michał Kowalski oraz jego żona Joanna z Siedleckich przekazali własność Zawady i Nawojówki Filipowi Weinbrennerowi.

Na początku XIX wieku małżonkowie Marianna i Filip Weinbrennerowie zaczęli sprzedawać kolejne części Zawady i Nawojówki, co doprowadziło do ich rozdrobnienia. W tym czasie, majątek trafił w ręce wielu osób, takich jak: Piotr Hendemann, Filip Laubach, Tomasz Rawicz Czerski, Henryk Stuber, Jakub Boesbier, Filip Brachel oraz Filip Butz.

Tomasz Czerski i jego żona Eleonora początkowo posiadali 1/6 Zawady i Nawojówki. W późniejszych latach rozbudowali swoje włości, co kontynuował ich syn, Józef. W połowie XIX wieku rodzina Czerskich posiadała nieco ponad połowę ziemi z Zawady i Nawojówki. Pozostała część była w rękach licznych właścicieli, w tym rodzin: Rudnickich, Żebrackich oraz Lenartowiczów.

Józef Rawicz Czerski, który nie ożenił się ani nie miał dzieci, zapisał swój majątek Franciszce Suwalskiej, córce nauczyciela z Nowego Sącza. Początkowo była ona jego gospodynią, a później osobistą opiekunką. Na mocy testamentu z 1 września 1891 roku oraz dekretu dziedzictwa z 9 lipca 1892 roku, Franciszka stała się właścicielką części dóbr Zawady i Nawojówki. Była to ostatnia osoba, która zarządzała tym majątkiem.

Franciszka Suwalska zdecydowała się na parcelację części majątku, a pozostałe około 100 hektarów oraz las znajdujący się na Małej Górze przeznaczyła na fundację dla nieuleczalnie chorych chłopców, która obecnie funkcjonuje jako Dom Pomocy Społecznej przy ulicy Nawojowskiej.

Powstanie Brzezin

Na przełomie XVIII wieku, w zachodniej części Zawady, znaczny obszar ziemi przeszedł w ręce Aleksandra Brzezieskiego. Ten teren był domem dla rozległego folwarku, który rozciągał się na około 160 morgów, zajmując konkretną lokalizację. Na mapie regionu wskazywałoby to na granice: od zachodu wzdłuż potoku Łącznik, od południa oddzielając się od Poręby Małej, a od północy w kierunku dzisiejszej ulicy Granicznej, natomiast od zachodu sąsiadował z Dąbrówką Polską. To miejsce zyskało swoją nazwę od nazwiska jego właściciela, uzyskując miano Brzezin.

W połowie XIX wieku folwark został podzielony na dwie części: Brzeziny Wyżne oraz Niżne, powszechnie nazywane Podewsie. Wszystkie zmiany właścicieli w przypadku Brzezin Wyżnych miały miejsce wobec takich rodzin jak: Czerscy, Ostoja-Zabierzowscy, Zdankiewiczowie, aż po 1884 roku, kiedy to majętnością zarządzali Zdzisława i dr Włodzimierz Olszewscy. Ostatecznie, rodzina Zarębów stała się ostatnim znanym właścicielem tego folwarku.

W odróżnieniu od Brzezin Wyżnych, folwark Brzeziny Niżne przeszedł w posiadanie innych rodzin. Historia tego miejsca wiąże się z nazwiskami: Czerskich, Puzikowskich, Traczewskich oraz Pawlikowskich. Ostatni znani właściciele, Eliasz i Berta Kaufer, nabyli folwark na podstawie umowy z 14 sierpnia 1919 roku, wcześniej korzystając z ziemi, która należała do Wojciecha Pawlikowskiego. Zabudowania folwarczne zlokalizowane były przy obecnej ulicy Grunwaldzkiej.

W 1941 roku, w kontekście wprowadzania getta w Nowym Sączu, rodzina Kaufrowa postanowiła opuścić Zawdę. Po zakończeniu II wojny światowej, majątek pozostawiony przez Kaufrowów został poddany procesowi parcelacji.

Dalsze dzieje

W okresie galicyjskim gmina Zawada, w skład której wchodziły Nawojówka oraz Brzeziny, zajmowała powierzchnię 4,2 km². Była to społeczność typowo rolnicza, dostarczająca produkty rolne do pobliskiego Nowego Sącza. W XVI i XVII wieku zamieszkiwało ją sześciu kmieci, każdy posiadający po 1 łanie ziemi, a także sześciu zagrodników zajmujących się rolą oraz sześciu komorników, którzy byli bez bydła. Pozostała część ziemi należała do folwarku szlacheckiego.

Nawojówka już w średniowieczu była ważnym punktem, gdzie znajdował się młyn o jednym kole, którego pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1427, oraz karczma wspomniana w 1470 roku. Na początku XIX wieku w miejscowości, oprócz dworu, funkcjonowało 50 domów i 2 młyny. Pod koniec tego stulecia liczba domów przekroczyła 100, a populacja wynosiła około 700 osób. W tym czasie wybudowano także trzeci młyn.

W drugiej połowie XIX wieku w Brzezinach odkryto złoża gliny, co dało początek miejscowej cegielni. Krótko później podobne pokłady gliny znaleziono w Zawadzie, co spowodowało powstanie kolejnej cegielni. Kluczowym momentem w historii miejscowości była budowa linii kolejowej w latach 1874-1876, w ramach której wielu mieszkańców znalazło zatrudnienie przy budowie mostu kolejowego oraz nasypów.

W roku 1908, w Zawadzie powstał budynek szkoły, znany obecnie jako Stara Szkoła. W okresie międzywojennym aktywnie działały cegielnia oraz tartak parowy, a także dwa młyny: Abrahama Klapholza i Marcina Kacza. Ponadto, istniała kuźnia, szewc, karczma oraz kilka sklepów żydowskich. W 1936 roku zbudowano dom ludowy, a w 1930 roku liczba mieszkańców wynosiła już 1044.

W 1946 roku zainicjowano działalność Ludowego Klubu Sportowego „Zawada Nowy Sącz”, który posiada stadion o wymiarach 110 m x 74 m, mogący pomieścić 1000 osób. To miejsce, które zdobyło uznanie, biorąc udział w IV lidze. Obok stadionu znajdują się hala sportowa oraz korty tenisowe. Wczesne lata 60. przyniosły elektryfikację miejscowości, a w 1965 roku powstał Zakład Produkcji Leśnej „LAS”. W 1970 roku otwarto nową szkołę.

Zawada została włączona do Nowego Sącza w 1973 roku, co doprowadziło do jej przekształcenia z wsi rolniczej w osiedle mieszkaniowe. W obszarze dawnej Nawojówki, znanej także jako Górki, zbudowano osiedle domków jednorodzinnych. Szkoła przekształciła się w Zespół Szkół Podstawowo-Gimnazjalnych nr 2 z oddziałami integracyjnymi, a w pożółkłej karczmie ulokowano Państwową Szkołę Muzyczną, zaś budynek Starej Szkoły obecnie jest siedzibą przedszkola sportowego z kortami tenisowymi.

W roku 2009 mijało 620 lat od założenia Zawady oraz Nawojówki, co stanowi ważny punkt w historii tej miejscowości.

Przypisy

  1. Zarządzenie Nr 369/2019 Prezydenta Miasta Nowego Sącza z dnia 19.06.2019 r. bip.malopolska.pl. [dostęp 27.09.2019 r.]
  2. Dz.U. z 1977 r. nr 2, poz. 12

Oceń: Zawada (Nowy Sącz)

Średnia ocena:4.47 Liczba ocen:7