Jan Malecki, znany również pod różnymi imionami i nazwiskami, takimi jak Jan z Sącza, Jan Malec(z)ki-Sandecki, czy też po łacinie Joannes Sandecensis oraz Joannes Sandecius, to postać o bogatym dorobku. Urodził się około 1482 roku w Nowym Sączu, a jego życie zakończyło się po 28 maja 1567 roku w Ełku.
Był on nie tylko polskim teologiem luterańskim, ale także utalentowanym poetą, tłumaczem, drukarzem, wydawcą i redaktorem. Jan Malecki w istotny sposób przyczynił się do rozwoju oświaty, stając się pionierem działalności edukacyjnej w języku polskim na Mazurach.
Życiorys
Jan Malecki był wybitną postacią, pochodzącą z szlacheckiej rodziny Sandeckich-Maleckich, która miała swoje korzenie w Małopolsce. Jego edukacja była niezwykle szeroka, a kompetencje językowe obejmowały czeski, niemiecki, rusiński, a także łacinę, dzięki czemu mógł swobodnie poruszać się w różnych kręgach kulturowych.
W okresie od 1522 do 1528 roku, Malecki otworzył drukarnię w Krakowie, co stanowiło początek jego kariery jako drukarza. Następnie, po uzyskaniu zgody od biskupa płockiego, założył kolejną drukarnię w Pułtusku. Jego życie zmieniło się radykalnie we wrześniu 1536 roku, gdy przeniósł się do Prus Królewskich. Tam, pod wpływem ewangelickiego biskupa pomezańskiego Paula Speratusa, przyjął wiarę luterańską.
Speratus, dostrzegając talenty Maleckiego, przekonał księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna do mianowania go naczelnym pastorem w Ełku. Wspierał on wówczas reformację wśród polskojęzycznych Mazurów. Początkowo książe miał wątpliwości dotyczące wykształcenia teologicznego Maleckiego, co potwierdza jego list z 21 marca 1537 roku. Niemniej jednak, działalność Maleckiego jako drukarza polskich tekstów protestanckich w Królewcu przyczyniła się do jego nominacji w maju 1537 roku, a książę przyznał mu roczną pensję w wysokości 60 marek.
W miarę upływu czasu, książę zauważał, że Malecki może być skłonny do popierania doktryny predestynacji, co doprowadziło do wydania przez niego nakazu dla Speratusa, aby nadzorował pastorów (w liście z 24 grudnia 1537). Malecki otrzymał również od księcia majątek ziemski, który zyskał nazwę Maleczewo, położony w pobliżu Ełku. Tam założył kolejną drukarnię, która miała na celu drukowanie polskich tekstów religijnych.
16 października 1544 roku, książe obdarzył Maleckiego dodatkowym majątkiem – Regielnicą, położoną 7 km na płd-wsch. od Ełku. Około 1550 roku, książe udzielił Maleckiemu trzyletniego urlopu, który spędził na Litwie, w Nieświeżu i Olicie, gdzie był gościem księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego, znanego zwolennika reformacji i będącym w tym czasie zaangażowanym w zakładanie drukarni protestanckiej.
W 1552 roku Malecki powrócił do Ełku, gdzie w nowo założonej drukarni w Regielnicy zaprezentował swój własny przekład Nowego Testamentu na język polski. Krótko przed swoją śmiercią, 28 maja 1567 roku, wydrukował dzieło teologiczne zatytułowane Repetitio corporis doctrinae prutensiae, co można tłumaczyć jako „Powtórzenie kanonu doktryny Kościoła Pruskiego”. Malecki okazał się także pionierem polskojęzycznej oświaty na Mazurach oraz pierwszym autorem polskich książek, skierowanych do tego regionu.
Jako pierwszy przetłumaczył na język polski i wydał w 1546 roku Mały Katechizm Lutra. Był również torującym drogę badaniom nad pogańską religią oraz językiem Prusów, którzy w tamtym okresie dalej istnieli w Sambii i na Mazurach. W 1546 roku pisał o tych kwestiach do rektora Uniwersytetu Albertina w Królewcu, Georga Sabinusa, omawiając ofiary ze zwierząt, które były składane przez Prusów podczas rytuałów weselnych, pogrzebowych oraz zadusznych, w których miał możliwość być bezpośrednim obserwatorem.
Jego syn, Hieronim Malecki, kontynuował dzieło ojca, również zajmując się pracą jako pastor, tłumacz oraz wydawca literatury polskiej, przekazując w ten sposób dziedzictwo ojca kolejnym pokoleniom na Mazurach.
Twórczość
Ważniejsze dzieła
W dorobku literackim Jana Maleckiego na szczególną uwagę zasługują tłumaczenia i prace edytorskie, które miały znaczący wpływ na rozwój polskiego piśmiennictwa.
Jednym z jego kluczowych dzieł jest tłumaczenie na język polski dzieła Catechismus (luterański), którego edycja miała miejsce w Królewcu w roku 1546. Praca ta jest obecnie dostępna w Bibliotece Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Kolejnym istotnym dziełem jest Epistula de sacrificiis et idolatria veterum Borussorum, opublikowane w 1551 roku, które składa się z różnych części, w tym m.in. z tekstu Johanna Maletiusa dotyczącego ofiar i bałwochwalstwa dawnych Prusów.
Warto także wspomnieć o współpracy Maleckiego z Baltazarem Opciem przy tłumaczeniu Żywota Pana Jezu Krysta, oraz jego pracy nad Historyj rzymskich w towarzystwie Jana z Koszyczek.
Dodatkowo, Malecki jest autorem Litanie polskiej dla kościołów polskich Księstwa Pruskiego, która została wydana w Królewcu, chociaż brak jest dokładnej daty wydania.
Przekłady
W zakresie przekładów, Jan Malecki w 1552 roku wydaje Nowy Testament w Ełku, który był przedrukowany przez J. Janów z wydania Ewangeliarza. Dzieło to, znane dzięki podobiznom arkuszy w publikacjach F. Kocha oraz w Historii literatury polskiej P. Chmielowskiego, stanowi unikatową sylwetkę w polskim piśmiennictwie.
Kolejną pracą jest Haereses et errores in commentario Joannis Secluciani in Matthaeum, która powstała w roku 1555. Rękopis tej publikacji był przechowywany w Archiwum Państwowym w Królewcu, a także został omówiony przez Andrzeja Samuela i Jana Seklucjana w Poznaniu.
Prace edytorskie
W dziedzinie prac edytorskich, Malecki odgrywał istotną rolę w wydaniu Żywota Pana Jezu Krysta w Krakowie w 1522 roku. Wydawca ten opublikował wierszyk przedruku M. Bobowskiego, podkreślający znaczenie owej publikacji.
W 1524 roku zrealizował dzieło Fortuny i cnoty różność, a także nuty kalendarza w dziele Mikołaja z Szadka Judicium Cracovien(se) astronomicum w Krakowie w 1525 roku.
Jego edytorskie dokonania obejmują również Osądzenie spraw niebieskich z 1528 roku i Ewangeliarz, który jest znanym zdefektowanym unikatowym dokumentem.
Listy i materiały
Malecki prowadził także korespondencję, której niezwykle cenne fragmenty zdobią historię literatury. W 1552 roku napisał list do księcia Albrechta pruskiego, który został opublikowany przez P. Tschackerta w Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des Herzogthums Preussen.
W 1553 roku zaadresował list do Jerzego Sabinusa; częściowo spod ręki J. Łasickiego ukazało się to w Bazylei.
Przekład o autorstwie niepewnym
Na zakończenie warto wskazać na dzieło o tytule Żiwot błogosławenego Aleksego spowiednika, które zostało wydane w Krakowie w 1529 roku. W obrębie tego przekładu pojawia się kwestia autorstwa, które wciąż pozostaje niepewne.
Dyskusje dotyczące tego dzieła oraz jego ewolucji literackiej znalazły odzwierciedlenie w badaniach J. Bystronia i A. Brücknera, wskazując na złożoność wpływów literackich doświadczenia Jana Maleckiego.
Przypisy
- JanJ. Malecki, De Rvssorvm religione, ritibvs nvptiarvm, fvnervm, victu, vestitu etc. et De Tartarorvm religione ac epistola ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. Alia eiusdem argumenti de sacrificiis, nvptiis i funeribus veterum Borussorum ad cl. v. Georgium Sabinum olim missa, 1582 r.
Pozostali ludzie w kategorii "Duchowieństwo i religia":
Michał Drożdż | Stanisław Bednarski (jezuita) | Marian Zając (duchowny) | Zbigniew Adamek | Dariusz Borek | Andrzej Michalik | Piotr Łabuda | Alojzy Drożdż | Zygmunt Robert Berdychowski | Edward Kosibowicz | Zdzisław PawlikOceń: Jan Malecki