Carl Menger

---

Życiorys

Menger przyszedł na świat w Nowym Sączu, który wówczas znajdował się podJurysdykcją austriacką. Pochodził z malej, ale stosunkowo dobrze sytuowanej szlachty. Jego ojciec, Anton, pracował jako prawnik, natomiast matka, Caroline, była córką zamożnego czeskiego kupca. Menger miał dwóch braci, Antona oraz Maxa, którzy również zyskali uznanie jako prawnicy. Po ukończeniu gimnazjum, podjął studia prawnicze na uniwersytetach w Pradze oraz Wiedniu, a w późniejszym czasie uzyskał doktorat z prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim.

W latach 60. XIX wieku Menger zakończył swoje studia i zaczął pracować jako dziennikarz, który relacjonował oraz analizował wydarzenia rynkowe. Jego pierwszym miejscem pracy była „Lemberger Zeitung” we Lwowie, a później przeniósł się do „Wiener Zeitung” w Wiedniu. W trakcie tej pracy zwrócił uwagę na rozbieżność pomiędzy tradycyjnymi teoriami ekononomicznymi a rzeczywistymi zachowaniami uczestników rynku w kwestii formowania się cen.

W 1867 roku rozpoczął intensywne badania nad ekonomią polityczną, które w 1871 roku zaowocowały wydaniem jego przełomowej pracy pt. Zasady ekonomii. Data publikacji jest uważana za początek rozwijania się szkoły austriackiej w ekonomii. W tej pracy Menger zakwestionował laborystyczną koncepcję wartości na rzecz teorii użyteczności krańcowej, co znacząco wpłynęło na rozwój ekonomii.

W 1872 roku Menger został przyjęty na Wydział Prawa Uniwersytetu Wiedeńskiego, gdzie przez kilka następnych lat prowadził wykłady oraz konwersatoria, przyciągając coraz większą liczbę studentów zainteresowanych finansami oraz ekonomią. Tego samego roku zyskał tytuł profesora teorii ekonomii, posiadając zaledwie 33 lata.

Rok 1876 zaowocował nową rolą Mengera jako nauczyciela arcyksięcia Rudolfa von Habsburga, który był następcą tronu austriackiego. Menger prowadził zajęcia z ekonomii politycznej oraz statystyki. Towarzyszył arcyksięciu podczas podróży po całej Europie, a później również i po Wyspach Brytyjskich. Uważa się, że Menger pomógł stworzyć anonimowy pamflet bardzo krytycznie oceniający austriacką arystokrację wyższą, który ukazał się w 1878 roku. Jego relacja z księciem trwała aż do dramatycznego wydarzenia, jakim było samobójstwo Rudolfa w 1889 roku (patrz: Mayerling).

W 1878 roku cesarz Franciszek Józef powołał Mengera na stanowisko Katedry Ekonomii Politycznej na Wydziale Prawa Uniwersytetu Wiedeńskiego, przyznając mu tytuł radcy dworu i wybierając do dworu austriackiego w 1900 roku.

Będąc profesorem, Menger kontynuował doskonalenie oraz obronę swoich poglądów zamieszczonych w Zasadach ekonomii. Efektem jego pracy była publikacja z 1883 roku pt. Untersuchungen über die Methode der Socialwissenschaften und der politischen Oekonomie insbesondere (O metodzie nauk społecznych ze szczególnym odniesieniem do ekonomii). Ta książka wywołała intensywne dyskusje, co doprowadziło do tego, że przedstawiciele szkoły historycznej zaczęli kąśliwie odnosić się do Mengera obsadzając go oraz jego uczniów mianem „szkoły austriackiej”, chcąc w ten sposób podkreślić ich dystans do głównego nurtu niemieckiej myśli ekonomicznej. Gustav von Schmoller użył tego określenia w swojej nieprzychylnej recenzji. W 1884 roku Menger wydaje pamflet „Irrtumer des Historismus in der deutschen Nationalökonomie” („Błędy historyzmu w niemieckiej ekonomii”), co zapoczątkowało Methodenstreit (spór metodologiczny) między szkołą historyczną, a austriacką.

W końcu lat osiemdziesiątych XIX wieku Menger stanął na czoło komisji z ramienia austriackiego rządu, mającej za zadanie reformę systemu monetarnego. Przez kolejną dekadę opublikował liczne artykuły prezentujące nowatorskie spojrzenie na teorię monetarną, w tym Zur Theorie des Kapitals (1888) oraz Geld (1892). W 1903 roku, głównie przez swoje krytyczne poglądy na stan niemieckiej nauki, Menger postanowił zrezygnować z profesorskiego stanowiska oraz z dalszej kariery akademickiej. Do końca swojego życia w 1921 roku nie stworzył żadnych nowych, istotnych publikacji.

Menger i rewolucja marginalistyczna

W połowie XIX wieku, w związku z wpływem anglosaskiej tradycji ekonomicznej, dominował pogląd, zgodnie z którym ceny były ustalane na podstawie czynników obiektywnych, takich jak koszty produkcji lub praca włożona w wytwarzanie dóbr.

Carl Menger, jako jeden z pionierów nowoczesnej teorii ekonomii, stanowczo opowiedział się za koncepcją, według której wartość dobra zależy od jego użyteczności marginalnej. Oznacza to, że wartość, jaką przypisujemy danemu dobru, jest ściśle związana z poziomem satysfakcji, jaką odczuwamy w wyniku skonsumowania ostatniej jednostki tego dobra.

Teoria ta jest subiektywistyczna, co oznacza, że wartość dobra nie wynika z jego wewnętrznych właściwości, lecz z indywidualnych preferencji jednostki, która konsumując dane dobro, dąży do zaspokojenia swoich potrzeb.

Choć sama terminologia – użyteczność marginalna – nie była używana przez Mengera, to jego uczeń, Friedrich von Wieser, wprowadził ją do ekonomicznego słownika. Warto zauważyć, że podobne wnioski na temat wartości zaprezentowali niemal równocześnie William Stanley Jevons, kluczowa postać w neoklasycznej teorii ekonomii, oraz Leon Walras, który zapoczątkował rozwój matematycznej szkoły lozańskiej.

Odkrycia, które dokonali Menger, Walras i Jevons w latach 70. XIX wieku, są wspólnie nazywane „rewolucją marginalistyczną”, co miało ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju myśli ekonomicznej.

Instytucje społeczne i powstanie pieniądza

W perspektywie Mengera „instytucje społeczne” są definiowane jako wzorce zachowań, które powstają w sposób spontaniczny w wyniku długotrwałego procesu ewolucyjnego, (który) angażuje ogromną liczbę ludzi. Obejmują one fundamentalne obszary, takie jak prawo, ekonomia oraz język, a także umożliwiają harmonijne życie w ramach społeczeństwa. Pojawiają się one z inicjatywy wyjątkowych jednostek, które poprzez eksperymentowanie, czyli metodę prób i błędów, dążą do wyboru tych zachowań, które najskuteczniej „koordynują społeczne niedostosowania.”

Najlepsze metody, które udowodniły swoją efektywność, zaczynają być naśladowane i stopniowo rozpowszechniają się w całym społeczeństwie.

Jedną z kluczowych instytucji, którą szczególnie podkreśla Menger, jest pieniądz. W jego ujęciu, pieniądz nie powstał jako rezultat arbitralnej decyzji jednostki ani też poprzez jednogłośną zgodę całego społeczeństwa. Zamiast tego jego powstanie miało charakter procesualny, będąc rezultatem ewolucyjnego i wieloetapowego rozwoju.

Nie zamierzone działania wielu osób, które działały według własnych przekonań, w końcu zaowocowały stworzeniem tej istotnej instytucji ekonomicznej. Tego rodzaju analiza genezy pieniądza stanowiła podstawę, która umożliwiła Ludwigowi von Misesowi, uznawanemu za jednego z najważniejszych przedstawicieli austriackiej szkoły ekonomicznej w XX wieku, na sformułowanie słynnego teorematu regresji.

Metoda badawcza

W metodologii badawczej szkoły austriackiej, która rozwinęła się pod wpływem myśli Mengera, kluczową rolę odgrywa prakseologia. Ta specyficzna metodologia polega na poszukiwaniu uniwersalnych zasad dotyczących działań ludzkich. Badacz prowadzi swoje analizy, nie ograniczając się do obserwacji czy eksperymentów, lecz korzystając z introspekcji, czyli autorefleksji na temat motywów, które kierują nim w danej sytuacji.

Celem tej metody jest znalezienie ogólnych praw, które umożliwiają zrozumienie i interpretację konkretnych zjawisk historycznych i społecznych. Mimo że Menger nie stosował terminu „prakseologia”, pojęcie to zostało wprowadzone przez Ludwiga von Misesa. W kontekście sporów metodologicznych, znanego jako Methodenstreit, Menger stanowczo argumentował za tym, że teoria jest niezbędna dla nauki w jej dążeniu do interpretacji rzeczywistości.

Swoje podejście do metodologii Menger przedstawił najbardziej szczegółowo w swoim dziele zatytułowanym Dociekania nad metodą nauk społecznych ze szczególnym uwzględnieniem ekonomii politycznej, które jest uznawane za ważne uzupełnienie jego wcześniejszych prac, w tym książki Zasady ekonomii.

Dobra i ich znaczenie w procesie produkcji

Według Mengera, aby cokolwiek z zewnętrznego świata mogło zostać uznane za dobro, musi spełniać kluczową rolę w zaspokajaniu ludzkich potrzeb. Menger dokonuje ważnego podziału dóbr na dwie kategorie: „niższego” i „wyższego” rzędu. Dobra niższego rzędu reprezentują dobra konsumpcyjne, natomiast dobra wyższego rzędu są związane z kapitałem.

Wartość dóbr wyższego rzędu wywodzi się z ich znaczenia w kontekście produkcji dóbr niższego rzędu. Menger zwraca szczególną uwagę na to, że proces produkcji jest zjawiskiem czasowym, a każdy jego etap jest powiązany w ramach łańcucha przyczynowo-skutkowego. Dla przyszłości te fundamentalne założenia staną się kluczowe w odróżnieniu austriackiego paradygmatu od neoklasycznego.

Zwolennicy austriackiego podejścia będą kłaść nacisk na pierwszeństwo produkcji przed konsumpcją, podczas gdy ekonomiści neoklasyczni opowiedzą się za postrzeganiem produkcji i konsumpcji jako wzajemnie determinujących się elementów.

Wpływ Mengera na szkołę austriacką

W obrębie szkoły austriackiej można zaobserwować znaczną różnorodność w ocenie wkładu jej późniejszych przedstawicieli, zwłaszcza Wiesera oraz Hayeka. Niemniej jednak, ogólny konsensus wśród ekonomistów przyznaje duże uznanie dla dorobku Carl’a Mengera, który pozostaje kluczową postacią w tej tradycji.

Ludwig von Mises, znany przedstawiciel tej szkoły, zwrócił uwagę na Fundamenty ekonomii, podkreślając, że przeczytanie tego dzieła wpłynęło na jego rozwój jako ekonomisty. Joseph T. Salerno wskazał, że Menger przyniósł ze sobą prawidłową, prakseologiczną metodę, której konsekwentnie używał w teoretycznych badaniach ekonomicznych. W ten sposób można stwierdzić, że austriacka teoria ekonomi zawsze nosi w sobie cesze myśli Mengera.

Joseph Schumpeter natomiast zaznaczył, że „Menger nie był niczyim uczniem, a to, co stworzył, wciąż pozostaje aktualne” oraz podkreślił, że „teoria wartości, ceny i dystrybucji Mengera jest najlepszą, jaką dysponujemy do dnia dzisiejszego”. Te słowa potwierdzają jego trwały wpływ na myśl ekonomiczną, jako pioniera wielu fundamentalnych pojęć.

Peter G. Klein, związany z Uniwersytetem Missouri, w przedmowie do wydania Fundamentów ekonomii z 1976 roku, zaznaczył znaczenie tego dzieła w kontekście współczesnej ekonomii, zauważając, że „podczas gdy wiele współczesnych traktatów ekonomicznych jest przytłaczających i monotematycznych, książka Mengera wyróżnia się niezwykłą przystępnością, nawet po upływie lat”. Jego klarowność języka, logiczna analiza oraz pouczające przykłady są nadal wielką wartością dla uczniów ekonomii.

Wstęp do tego samego wydania autorstwa Friedricha von Hayeka wyraźnie określa znaczenie Mengera, stwierdzając, że „to, co łączy członków szkoły austriackiej, co kształtuje ich wyjątkowość oraz fundamenty ich późniejszych prac, to akceptacja myśli Carla Mengera”. Jego dziedzictwo nie tylko przetrwało, ale również inspiruje kolejne pokolenia ekonomistów, na zawsze zapisując się w historii myśli ekonomicznej.

Wybrane publikacje

Wśród ważnych publikacji Carla Mengera wyróżniają się następujące dzieła, które miały istotny wpływ na rozwój teorii ekonomii i nauk społecznych:

• Grundsätze der Volkswirtschaftslehre (Zasady ekonomii), 1871,
• Untersuchungen über die Methode der Sozialwissenschaften und der politischen Ökonomie insbesondere (Dociekania nad metodą nauk społecznych ze szczególnym uwzględnieniem ekonomii politycznej), 1883,
• Irrtumer des Historismus in der deutschen Nationalökonomie (Błędy historycyzmu w niemieckiej ekonomii), 1884,
• Zur Theorie des Kapitals (O teorii kapitału), 1888,
• Geld (Pieniądz), 1892.

---

Oceń: Carl Menger

---